ثقه الاسلام کلینی (ره)

• 
• 

User Rating

PoorBest 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

( 0 Votes ) 

توضیحات

منتشر شده در دوشنبه, 17 تیر 1392 16:18

نوشته شده توسط اپراتور Sahand-Kavir.Com

آفرین و صدها هزار آفرین بر روان پاک دانشمند عمیق و محدث بصیری که در یازده قرن پیش مدت بیست سال از عمر خود را با کمال اخلاص و مودت صرف کرد و معتبرترین احادیث و اخبار ائمه معصومین (ع) را از لا به لای کتب و رساله ها برگزید و مجموعه نفیس و بی نظیر بلکه گنجینه ای سرشار و پایان ناپذیر به جامعه اسلام و تشیع تحویل داد که در تمام این یازده قرن در میان صدها هزار کتاب اسلامی مانند خورشید تابان درخشندگی نمود و سال به سال بر عزت و شوکتش بیفزود تا آنجا که متجاوز از پنجاه کتاب در شرح و ترجمه و تعلیقش به زبانهای مختلف منتشر گشت و آن مجموعه در میان دانشمندان و مولفین به عنوان یک حجت و سند مذهبی تلقی شد و در جامعه تشیع در ردیف معتبرترین کتب بعد از قرآن معرفی گشت.

نام آن دانشمند بزرگوار و مولف عالیقدر : ثقة الاسلام شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی و نام مجموعه گرانبها و شریفش کتاب کافی است.

 

اهمیت و ارزش کتاب کافی

از یازده قرن پیش تا حال دانشمندان بزرگ و نوابغ علمی شیعه قلم به دست گرفته و در اطراف حدیث و جهات مختلف آن کتابها نوشته مجموعه ها پرداختند ولی با تمام این احوال کتاب کافی عظمت و ارزش خود را از لحاظ اهمیت و اعتبار حفظ کرده و امروز هم درباره آن به (( معتبرترین کتاب بعد از قرآن )) قضاوت میشود.

باید متوجه بود که چنین قضاوتی درباره کتاب کافی پس از آنست که این کتاب شریف مدت یازده قرن متوالی مورد مطالعه و تحقیق و بررسی دانشمندان نقاد و نکته سنج و محدثین دقیق و باریک بین بوده است و هریک از احادیثش از نظر هزارها فقیه و حکیم و متکلم و محدث و خطیب گذشته و روات و مخبرینی که آن احادیث را از زبان معصوم گرفته و دست به دست گردانیده تا به شیخ کلینی رسانیده اند یک به یک مورد کنجکاوی علماء رجال و درایت قرار گرفته و به صحت و وثوق و اعتبار و امثال این تعبیرات نمره گرفته اند.

پیداست که قضاوت درباره هر موضوعی ابتدا ممکن است با عینک دودی حب و بغض صورت گیرد و مسامحه و مجامله حجاب بصیرت گردد و در نتیجه حقیقت و واقع چنانکه هست نمایش ندهد اما قضاوتیکه نتیجه یازده قرن کنجکاوی و بررسی نقادان موشکاف باشد مقرون به حقیقت و خالی از شک و شبهت است.

ما در فصول آتیه قسمتی از تعاریف و ستایش های دانشمندان را از کتاب کافی نقل می کنیم ولی جمله کوتاه و مختصری که از تمام آن کلمات بدست می آید اینست.

 

کتاب کافی در ردیف معتبرترین کتب اسلامی است

جامع تشیع در این عصر و دوران احتیاج شدیدی احساس می کند که آنچه در متن و واقع اصل دینست بداند و مورد اعتقاد و عمل قرار دهد و زوائد و پیرایه هائی که با آن بسته شده کنار گذارد و دور بریزد بدون شک کتاب کافی در ردیف معتبرترین کتبی است که این احتیاج را از همه بیشتر تامین میکند.

ما میدانیم که در میان احادیث و آیاتی که امروز در دست داریم و به پیغمبر و ائمه معصومین هم نسبت داده شده است اخباری است که یا به کلی پیغمبر و امام آنرا نفرموده و یا به این صورت نبوده است.بلکه هدفهای ناپاک و دستهای خیانتگر جاعلین و محرفین در ساختن و پرداختن آنها کمک کرده است.جامعه تشیع در این عصر و زمان عاشق تشنه کام عین کلمات صادره از میان دو لب پیشوایان خویش است.و بدون تردید و مبالغه کتاب کافی سرچشمه صافی است که زلال ترین آب مقصود را به لب تشنگان خود می نوشاند.

 

شرح حال کلینی قدس الله سره

کلین ( بر وزن حسین ) قریه ایست در 38 کیلومتری جنوب غربی شهر ری کنونی که پنج کیلومتر از جاده دور است و از این قریه فقها و محدثینی بزرگ بر خاسته اند که از جمله آنها محمد بن یعقوب کلینی و دائی او مرحوم علان است.مرحوم کلینی در آنجا شیخ و پیشوای شیعه بود و سپس به بغداد مسافرت کرد و در آنجا هم به تدریس و فتوی اشتغال داشت.سال ولادت کلینی معلوم نیست ولی وفاتش در 328 یا 329 بوده است و سفراء مهدی (عج) یعنی نواب خاص آنحضرت را درک کرده و احادیث و اخبار را از دست اولش اخذ کرده است.بعضی از علماء معتقدند که کتاب کافی بر امام زمان (ع) عرضه شده و آن حضرت فرمود : (( الکافی کاف لشیعتنا )) ( همین کتاب کافی شیعیان ما را بس است ) معلوم نیست که مرحوم کلینی کتاب کافی را در کجا و از کجا و از چه سالی شروع کرده است ولی آنچه معلومست تالیف آن مدت بیست سال طول کشیده و در بغداد خاتمه یافته است.

 

سخنانی درباره کلینی

1.نجاشی گوید : او در زمان خود شیخ و پیشوای شیعه بود در ری . و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.

2.ابن طاووس گوید : توثیق و امانت شیخ کلینی مورد اتفاق همگان است.

3.ابن اثیر گوید : او بفرقه امامیه در قرن سوم زندگی تازه ای بخشید و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.

4.ابن حجر عسقلانی گوید : کلینی از روساء فضلاء شیعه است در ایام مقتدر عباسی.

5.محمد تقی مجلسی گوید : حق این است که در میان علماء شیعه مانند کلینی نیامده است و هرکه در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند در می یابید که او از جانب خداوند تبارک و تعالی موید بوده است.

 

سخنان بزرگان درباره کتاب کافی

شیخ مفید گوید : کافی در ردیف جلیل ترین کتب شیعه و سودمندترین آنهاست.

محمد بن مکی شهید در اجازه خود به ابن خازن گوید : کتاب کافی در علم حدیث است و امامیه مانندش را ننوشته اند.

محقق کرکی در اجازه خود بقاضی صفی الدین عیسی گوید : کتابی بزرگ در موضوع حدیث بنام کافی است که مانندش نوشته نشده.این کتاب از احادیث شرعی و اسرار دینی مقداری جمع آوری نموده که در کتاب دیگری یافت نمیشود.

فیض کاشانی گوید : کافی شریفترین و کاملترین و جامعترین کتب است زیرا که در میان آنها شامل اصول و خالی از عیب و فضول است.

شهید ثانی گوید : کتاب کافی آبشخور صافی است که به جان خودم هیچ نویسنده ئی مانندش را برشته تالیف در نیاورده است و قدر و منزلت کلینی و جلالت او از این کتاب هویدا گردد.

مولی محمد امین استرآبادی : در کتاب (( فوائد المدینه )) گوید : ما از اساتید و علماء خود شنیده ایم که در اسلام کتابی تالیف نشده که برابر یا نزدیک به کتاب کافی باشد.

یکی از افاضل گوید : بدانکه کافی کتابیست جامع احادیث در تمام علوم عقاید و اخلاق و آداب وفقه از اول تا آخرش که در کتب احادیث عامه مانندش نیست کجا آنها میتوانند کتابی مانند کافی در جمع فنون و احادیث و تمام اقسام علوم الهی که از خاندان عصمت و رحمت بدست آمده داشته باشند.

 

خصائص و امتیازات کتاب کافی

مولفش در زمان سفراء امام زمان (عج) ( نوائب خاصه امام زمان عج) زنده بوده و بقول سیدبن طاوس این خود برای ما راهی باز میکند که نوشتجات کلینی را توام با حقیقت بدانیم.

در بیشتر موارد اخبار متعارض را ذکر نکرده و تنها به ذکر روایاتی که دلیل عنوان باب است اکتفا نموده و این خود دلیل ترجیح دادن اوست که روایات ذکر شده را بر روایاتیکه ذکر نکرده است.

منبع : ترجمه اصول کافی ( چاپ دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع) )   جلد 1 صفحه 3 الی 21

 

ثقة الاسلام کلینی (ره)

مشهورترین دانشمند فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه اول سده چهارم هجری ، ثقة الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به ((کلینی )) یا ((شیخ کلینی)) است. کلینی اصلا ایرانی و از روستای (( کلین )) بر وزن حسین واقع در 38 کیلومتری شهر ری و ناحیه جنوب غربی جاده قم به تهران نزدیک حسن آباد کنونی است. به همین جهت او را به لقب (( رازی )) منسوب به (( ری )) هم میخوانند.

یاقوت حموی جغرافی دان نامی در گذشته سال 626 ( هجری ) می نویسد : (( استخری  ( زنده در سال 340 هجری )) گفته است که ری از اصفهان بزرگتر است ، و در مشرق بعد از بغداد شهری آبادتر از آن نیست ، هرچند نیشابور از حیث وسعت بزرگتر از آنست . ری در طول و عرض یک فرسخ و نیم است ، و دارای روستاهایی است که هرکدام از شهری بزرگتر میباشد.

باری ، ری و به خصوص روستاهای آن از روزگاران نخستین جزو مراکز شیعه نشین بوده است ، هرچند بیشتر مردم ری را سنیان حنفی و شافعی تشکیل می داده اند.

آرامگاه پدر کلینی یعنی یعقوب بن اسحاق که از بزرگان شیعیان آن روز بوده هم اکنون در قریه (( کلین )) است ، و زیارتگاه مردم آن سامان میباشد.

علان رازی دائی کلینی و جمعی دیگر از فقها و محدثین شیعه همچون محمد بن محمد بن عصام شاگرد کلینی هم از آن قریه بوده اند.

 

موقعیت کلینی در جهان اسلام

ثقة الاسلام کلینی در عصر امام حسن عسکری (ع) متولد گشت ، و با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان (ع) غائب از انظار ، که در طول غیبت کوتاه آن حضرت رابط بین شیعیان و امام زمان بودند ، همعصر بود.

با این که آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند ، و شیعیان آنها را به جلالت قدر می شناختند ، مع الوصف کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام می زیست ، و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر معارف و فضائل اهل بیت عصمت (ع) همت می گماشت.

عموم طبقات او را به راستی گفتار و درستی کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار می ستودند.به طوری که نوشته اند شیعه و سنی در اخذ فتوی به وی مراجعه می کردند ، و در این خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین جهت ملقب به (( ثقة الاسلام )) گشت ، و او نخستین دانشمند اسلامی است که به این لقب خوانده شده و حقا که شایسته این لقب بزرگ هم بود.

کلینی در امانت و عدالت ، تقوی و فضیلت ، حفظ و ضبط احادیث که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط بوده است ، مانند نداشت. به گفته علامه محمد تقی مجلسی : وی در میان تمام دانشمندان ما ، و آنهایی که از او روایت کرده اند ، همچنین در نظم و ترتیب کتابش (( کافی )) بی نظیر بوده ، و این مزایا دلیل است که وی از جانب خداوند متعال تاییدات خاصی داشته است.

 

کلینی در نظر دانشمندان شیعه

شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی پیشوای فقهای شیعه درگذشته سال 460 هجری در کتاب گرانقدرش (( رجال )) باب (( کسانی که از ائمه روایت نکرده اند )) می نویسد : (( ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ، دانشمندی جلیل القدر و عالم به اخبار و احادیث بود. او را است تصنیفاتی که در کتاب (( کافی )) تدوین شده است. در ماه شعبان سال 329 هجری وفات یافت ، و در محله (( باب الکوفه )) مدفون گردید.ما کتابهای او را در فهرست آورده ایم)) .

و در (( فهرست )) تمام کتابهای (( کافی )) و چند کتاب دیگر کلینی را که خواهیم شناخت نام میبرد ، سپس طرق روایات خود را به آنها از استادانش شیخ مفید ، حسین بن عبیدالله غضائری ، سید مرتضی و احمد بن عبدون بازگو میکند.

دانشمند گرانقدر رجالی ابوالعباس احمد بن علی بن عباس معروف به (( نجاشی )) متوفی به سال 450 هجری در کتاب نفیس و نامدارش (( رجال )) که او را نامی ترین دانشمند رجالی شیعه دانسته اند ، و رجال خود را بعد از فهرست و رجال شیخ طوسی نگاشته است ، از کلینی دانشمند بلند آوازه ما بدین گونه یاد میکند : (( ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی ، علان کلینی رازی دائی اوست.محمد بن یعقوب کلینی در زمان خود پیشوای علمای شیعه و چهره درخشان آنها در ری ، و موثق ترین دانشمند شیعه در حدیث و ظبط آن بوده است . کتاب بزرگش معروف به (( کلینی )) به نام (( کافی )) را در مدت بیست سال تصنیف کرده است . . . )) سپس کتابهای کافی و دیگر تالیفات کلینی را با شرحی که خواهیم نگاشت ، ذکر میکند.

پس از شیخ و نجاشی که پیشوایان علمای رجال و تراجم میباشند ، سایر دانشمندان بزرگ ما هرجا به نام کلینی برخورد نموده یا از کتاب بزرگ و نامدارش (( کافی )) نام برده اند از وی به عنوان موثق ترین دانشمند شیعه در فهم و نقل و ضبط حدیث و حسن ترتیب و تنظیم کتابش کافی یاد کرده اند.

ابن شهر آشوب مازندرانی و علامه حلی و ابن داود طبق معمول همان تعبیرات شیخ و نجاشی را در ستایش وی آورده اند.

سید بن طاووس در گذشته سال 664 هجری می نویسد : وثاقت و امانت کلینی در نقل حدیث مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست.

شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهایی می گوید : محمد بن یعقوب در عصر خود استاد علمای زمان خویش و سرآمد آنها و موثق ترین دانشمندان در نقل حدیث بود. او در نقد و بررسی حدیث از همه کس آشناتر و بر عموم همگان تقدم داشت.

ملا خلیل قزوینی فقیه و محدث مشهور در شرح فارسی اصول کافی می نویسد : (( دوست و دشمن اعتراف به فضلش کرده اند ))

علامه مجلسی در مرآت العقول شرح اصول کافی نوشته است : (( کلینی مورد قبول طوائف انام و ممدوح خاص و عام بود ))

میرزا عبدالله اصفهانی مشهور به افندی دانشمند نامی و شاگرد علامه مجلسی می نویسد : منظور از (( ثقة الاسلام در اغلب موارد ( در کتب رجال ) ، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی صاحب کافی و غیره یعنی شیخ اقدم و مسلم بین عامه و خاصه و مفتی هر دو فرقه است.

میرزا محمد نیشابوری محدث اخباری می نویسد : ثقة الاسلام ، قدوة الاعلام و بدرتمام ، جامع سنن و آثار در حضور سفرای امام زمان (ع) ، زنده کننده طریقه اهل بیت در راس سده سوم هجری ...

 

کلینی در نظر دانشمندان عامه ( سنی )

کلینی در نظر دانشمندان عامه مخصوصا نزد مورخان آنها که بعد از او آمده اند ، بسیار بزرگ است . همه از وی تجلیل کرده و او را به عظمت و بزرگواری ستوده اند.

ابن اثیر جزری در کتاب مشهور (( جامع الاصول )) می نویسد : (( ابو جعفر محمد بن یعقوب رازی ، از پیشوایان مذهب اهلبیت (ع) ، دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است )) سپس در حرف (( ن )) از کتاب نبوت او را تجدید کننده مذهب شیعه در سده سوم هجری دانسته است.

ابن اثیر روایتی از پیغمبر (ص) نقل میکند که فرموده است : (( خداوند سر هر قرنی شخصی را برمی انگیزد که دین او را زنده و نامدار بدارد )) آنگاه به گفتگو در پیرامون این حدیث پرداخته و می گوید : (( از مجد دین و احیاء کنندگان مذهب شیعه در آغاز سده اول هجری محمد بن علی باقر ( امام پنجم ) (ع) و در ابتدای سده دوم علی بن موسی الرضا ، و بر راس سده سوم ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده اند. ))

از نوشته ابن اثیر به خوبی مقام و موقعیت کلینی آشکار می گردد و میرساند که او در پایان سده سوم و آغاز قرن چهارم هجری بلند آوازه ترین دانشمند شیعه بوده که او را پس از دو امام ، مجدد مذهب دانسته است.

برادر کوچکتر ابن اثیر ، یعنی عزالدین علی بن اثیر جزری نیز در آغاز حوادث سال 328 هجری در تاریخ خود ، کلینی را نخستین دانشمندی دانسته که در آن سال چشم از جهان فرو بسته است ، و می نویسد : (( در این سال وفات یافت ، محمد بن یعقوب ابوجعفر کلینی که از پیشوایان شیعه و دانشمندان آنها بود )) .

باید توجه داشت که دانشمند محقق معاصر دکتر حسینعلی محفوظ در مقدمه کافی صفحه 21 عبارت جامع الاصول را به اشتباه از علی بن اثیر در کامل نقل کرده و تصور نموده که صاحب جامع الاصول و کامل یک نفر بوده است.

فیروز آبادی دانشمند لغت دان بزرگ متوفی به سال 818 در (( قاموس )) در لفظ (( کلبن )) از کلینی یاد کرده و او را از فقهای شیعه دانسته است.

ابن حجر عسقلانی در گذشته سال 852 در کتاب مشهورش (( لسان المیزان )) که شرح حال علمای عامه و گاهی خاصه را تا زمان خویش به اجمال و تفصیل آورده است ، درباره دانشمند بزرگ ما می نویسد : (( محمد بن اسحاق ابوجعفر کلینی رازی در بغداد سکونت داشت ، و در آنجا از محمد بن احمد جبار و علی بن ابراهیم بن عاصم و دیگران روایت میکرد.کلینی از فقهای شیعه و کسی است که بر وفق مذهب آنها کتابها تصنیف کرده است )) .

و نیز ابن حجر در کتاب دیگرش (( التبصیر )) گفته است : (( ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ، از روسای دانشمندان شیعه است که در زمان مقتدر ( خلیفه عباسی ) می زیست )).

جز اینان سایر دانشمندان عامه نیز هرجا به نام کلینی رسیده اند از وی به عنوان دانشمندی بزرگ و فقیهی نامدار و یکی از پیشوایان پیشین شیعه یاد کرده اند.

 

استادان وی

ثقة الاسلام کلینی در ری و قم و بغداد و کوفه و دیگر نقاط دور و نزدیک ممالک اسلامی که امروز برای ما درست روشن نیست در نیمه دوم سده سوم هجری  ،  دانشمندان بزرگ و فقها و محدثین بسیاری را ملاقات کرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشه ها چیده و بهره ها گرفته و از آنان به دریافت اجازات نائل گشته است که این اجازات نیز در آن زمانها از آن بزرگمردان به چنین راد مردی بسیار با ارزش بوده است.در کتب رجال و تراجم بالغ بر چهل نفر از فقها و محدثین را نام میبرند که از استادان و مشایخ اجازه وی به شمار رفته اند ، و کلینی در نزد آنها شرایط شاگردی به جای آورده است.

گذشته از چند تن از علمای عامه که (( ابن حجر عسقلانی )) نام برده است این عده از مفاخر فقها و محدثین شیعه که در جلد اول و دوم (( مفاخر اسلام )) شناختیم ، و از آنها به اجمال و تفصیل نام بردیم ، از مشاهیر استادان ثقة الاسلام کلینی این دانشمند پیشین شیعه بوده اند.

احمد بن محمد بن عیسی ، احمد بن ادریس قمی درگذشته ( 306 هجری ) ، احمد بن محمد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده ( 333 ) ، احمد بن محمد بن عاصم کوفی ، احمد بن مهران ، اسحاق بن یعقوب ، حسن بن خفیف ، حسن بن فضل بن یزید یمانی ، حسین بن حسن حسینی اسود ، حسین بن حسن هاشمی حسنی علوی ، حسین بن علی علوی ، حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی ، حمید بن زیاد نینوائی ، ( 310 ) ، داود بن کوره قمی ، سعد بن عبدالله اشعری (300 ) ، سلیمان بن سفیان ، سهل بن زیاد آدمی رازی ، عبدالله بن جعفر حمیری ، علی بن ابراهیم قمی متوفی بعد از سال ( 307 ) ، علی بن حسین سعد آبادی ، علی بن عبدالله خدیجی اصغر ، علی بن محمد بن ابراهیم بن ابان رازی دائی وی معروف به علان رازی ، علی بن محمد بن ابی القاسم بندار ، عبدالله بن احمد بن ابی عبدالله برقی ، علی بن موسی بن جعفر کمیدانی ، قاسم بن علاء ، محمد بن اسماعیل نیشابوری ملقب به ندفر ، محمد بن جعفر رزاز ( 301 ) ، ابوالحسن محمد بن عبدالله اسدی کوفی ساکن ری ، محمد بن حسن صفار ( 290 ) ، محمد بن حسن طائی ، محمد بن عبدالله حمیری قمی ، محمد بن عقیل کلینی ، محمد بن علی بن معمر کوفی ، محمد بن یحیی عطار ، جمعا 35 نفر و غیر از اینان.

 

شاگردان او

این عده از فقها و محدثین بنام شیعه که مشاهیر علمای ما در نیمه اول و اواسط سده چهارم هجری در ایران و عراق بوده اند ، و استادان بسیاری از علمای نامی نیمه دوم سده چهارم میباشند ، نیز از جمله شاگردان کلینی ، مولف کافی به شمار می روند :

احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صمیری ، احمد بن احمد کاتب کوفی ، احمد بن علی بن سعید کوفی ، احمد بن محمد بن علی کوفی ، ابوغالب احمد بن محمد زراری ( 285 - 368 ) ، جعفر بن محمد بن قولویه قمی ( 368 ) ، عبدالکریم بن عبدالله بن نصر بزاز تنیسی ، علی بن احمد بن موسی دقاق ، محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن ابی زینب که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بود ، و کتاب کافی او را نسخه برداری کرده است ، محمد بن احمد صفوانی مقیم بغداد که او نیز از شاگردان مخصوص او بود و کتاب کافی را رونوشت کرده و از کلینی علم و ادب آموخته و به دریافت اجازه قرائت حدیث نائل آمده است ، محمد بن احمد سنانی زاهری مقیم ری ، ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی ، محمد بن علی ماجیلویه ، محمد بن محمد بن عصام کلینی ، هارون بن موسی تلعکبری شیبانی درگذشته سال ( 385 ) ، جمعا 15 نفر و افرادی دیگر از این قبیل بزرگان.

 

تالیفات وی

شیخ اجل طوسی ، و نجاشی دانشمند رجالی جمعا این کتابها را جزء تالیفات کلینی به شمار آورده اند :

1- کتاب رجال

2- کتاب رد بر قرامطه ( قرامطه ، فرقه ای بودند که عقیده داشتند اسماعیل پسر حضرت صادق (ع) امام غائب است و در حقیقت همان اسماعیلیه نخستین بودند. علت تسمیه آنها به قرامطه یا قرمطی این است که اولین بار شخصی به نام " قرمط " از مردم حومه کوفه چنین دعوی را کرد و پیروان او به نام وی خوانده شدند. قرامطه به مرور ایام سخت به انحراف در عقیده و اعمال کشیده شدند ، و بر ضد عموم مسلمین شورشها کردند. )

3- کتاب رسائل ائمه (ع)

4- کتاب تعبیر رویا

5- مجموعه شعر - مشتمل بر قصائدی که شعرا در مناقب و فضائل اهلبیت عصمت و طهارت گفته اند.

6- کتاب کافی - که جداگانه از آن یاد می کنیم.

 

کتاب کافی

کتاب با عظمت (( الکافی )) که مهمترین اثر کلینی است بلکه جامعه شیعه است مشتمل بر سه بخش میباشد : اصول کافی ، فروع کافی ، روضه کافی ، و جمعا دارای شانزده هزارو یکصدو نودونه ( 16199 ) حدیث است که از رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) روایت کرده است.

 

شیخ طوسی و نجاشی کتابهایی که در کافی آمده است را جداگانه نام برده اند. مثلا شیخ در فهرست آنها را به ترتیبی نام برده است که امروز نیز در کافی می بینیم.

کافی مشتمل بر سی کتاب است ، نخستین آنها کتاب عقل ، بعد کتاب فضل علم ، سپس کتاب توحید ، و از آن پس کتاب حجت ( شناخت امامت و امامان ) کتاب ایمان و کفر کتاب دعا ، کتاب فضائل قرآن ، کتاب طهارت و حیض ، کتاب صلاة ( نماز ) ، کتاب زکات ، کتاب صوم ( روزه ) ، کتاب حج ، کتاب نکاح ، کتاب طلاق ، کتاب عتق و تدبیر و مکاتبه ، کتاب ایمان و نذورات و کفارات ، کتاب معیشت ، کتاب شهادات ، کتاب قضایا و احکام ، کتاب جنائز ، کتاب وقوف ( وقفها ) و صدقات ، کتاب صید و ذبایح ، کتاب اطعمه و اشربه ( خوردنی ها و آشامیدنی ها ) ، کتاب دواجن و رواجن ، کتاب زی و تجمل ، کتاب جهاد ، کتاب وصایا ، کتاب فرایض ، کتاب حدود ، کتاب دیات ، کتاب روضه که آخرین کتاب کافی است. سپس کتاب رسائل ، کتاب رد بر قرامطه و کتاب تفسیر رویا را نام میبرد.

نجاشی دو کتاب اول کافی را جداگانه نقل میکند یعنی کتاب عقل ، کتاب فضل علم ، و غیر از کتب کافی ، کتاب رجال ، کتاب ماقیل فی الائمة من الشعر را ( اشعاری که درباره ائمه (ع) گفته شده است ) اضافه بر فهرست شیخ دارد ، و به جای تعبیر رویا ضبط کرده است.

سپس نجاشی که خود اهل بغداد بوده می نویسد : من به مسجد معروف به (( لولوی )) که مسجد نفطویه نحوی است آمد و رفت داشتم ، و در نزد امام جماعت مسجد قرآن می آموختم در آنجا می دیدم که جماعتی از علمای ما ( شیعه ) کتاب کافی را بر ابوالحسین احمد بن احمد کوفی کاتب می خواندند و میگفتند : محمد بن یعقوب کلینی روایت میکند که . . . >> و می افزاید که : ابوالحسن عقرای را دیدم که از کلینی روایت میکرد.ما تمام کتابهای کلینی را از جماعتی از استادان خود محمد بن محمد ( شیخ مفید ) و حسین بن عبیدالله ( غضائری ) و احمد بن علی بن نوح ، همگی از ابوالقاسم جعفربن محمد قولویه از کلینی روایت میکنیم.

معروف ترین تالیفات کلینی کتاب باعظمت و گرانقدر و نفیس او (( کافی )) است که نه تنها بزرگترین کار او میباشد بلکه در جامعه اسلامی کتاب معتبری چون کافی در حدیث تالیف نشده است.

کافی نخستین کتاب از کتب چهارگانه و معتبر حدیث و منبع فقه شیعه است که تقریبا از یازده قرن پیش تا کنون ماخذ نخستین کتب فقه و حدیث ما و مدرک و مرجع محدثین و فقها و مستند مجتهدین بزرگ شیعه امامیه در استنباط احکام شرعی میباشد.

سه کتاب دیگر : من لایحضرالفقیه تالیف رئیس محدثین شیعه محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق ( متوفی به سال 381 هجری ) و تهذیب و استبصار هر دو تالیف سرآمد فقهای ما شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی درگذشته سال 460 هجری است.

کافی تالیف ثقة الاسلام کلینی معروف ترین و معتبرترین کتب اربعه شیعه است ، و از لحاظ کم و کیف و محتوا و زمان مقدم بر سه کتاب دیگر یاد شده میباشد.

کلینی برای جمع آوری اخبار و احادیث کتاب کافی مسافرت ها نموده و به شهرها و نقاط شیعه نشین کشورهای دور و نزدیک اسلامی رفته است تا با ملاقات راویان احادیث و ناقلان آثار ائمه اطهار (ع) و محدثین بزرگ و فقهای عالیقدر شیعه و استادان اجازه و مشایخ روایت که کارشناسان فنون حدیث بودند و قسمت هایی از ابواب فقه و حدیث شیعه نزد آنها بوده است ، به گفته نجاشی در مدت بیست سال مجموع اخبار و احادیث صحیح و معتبر پیغمبر خاتم و ائمه معصومین صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین را جمع آوری نمود ، سپس قسمت های لازم را برگزید و آنها را مهذب و مرتب کرد و سرانجام کتاب (( کافی )) را به وجود آورد.

ثقة الاسلام کلینی با تالیف کتاب (( کافی )) حقی عظیم بر جامعه شیعه امامیه دارد ، و مخصوصا دانمشمندان ما را در سطوح مختلف تا ابد رهین منت خود ساخته است.

از این که نجاشی می نویسد : (( کلینی در ری پیشوای شیعیان و چهره درخشان آنها بود )) و این که موطن بعدی وی و آرامگاه او را در بغداد می بینیم به خوبی می توانیم میزان رنج و کوشش او را در طی آن مسافرت به منظور تدوین کتاب کافی آن هم با وضع دشوار مسافرت در آن عصر ، درک کنیم.

مشایخ و محدثین و فقهایی که کلینی طی این مسافرت ها در شهرها و کشورها به فیض ملاقات آنها شتافته و فایض گشته است ، اغلب دانشمندانی بوده اند که در جلد اول و دوم (( مفاخر اسلام )) نام بردیم یا استادان و شاگردان آنها میباشند که بیشتر در ایران و عراق می زیسته اند ، و در ری و قم و بغداد و کوفه سکونت داشته اند.

برای پی بردن به اهمیت و مقام والای کتاب کافی و رنج و کوشش قابل تقدیر ثقة الاسلام کلینی چنانچه گفتیم کافی است که بدانیم مجموع احادیث کتاب کافی ( 16199 ) حدیث است ، و از لحاظ متن و سند بیش از مجموع احادیث شش کتاب معتبر و معروف اهل سنت ! میباشد ، البته با حذف مکررات آنها ! در صورتی که تمام احادیث صحیح بخاری با مکرراتش 7275 حدیث است ، و گفته اند که با حذف مکررات 4000 حدیث است ، و ابن تیمیه گفته است مجموع احادیث صحیح بخاری و مسلم از 7000 کمتر است.

یکی از فضلای معاصر احادیث اصول و فروع و روضه کافی را با دقت شمرده و طرق مختلفی را که مرحوم کلینی برای بعضی از احادیث نقل کرده یکی به حساب آورده است ، و به شماره 15176 رسیده است.در مقدمه کافی چاپ جدید نوشته است : (( کلینی التزام دارد که در کتاب کافی تمام احادیث جز اندکی از آنها را با همه سلسله سند تا امام معصوم ذکر کند ، ولی در بعضی موارد صدر سند را حذف کرده است.زیرا حدیث را از شخصی که از وی روایت نموده نقل کرده و سلسله سند در آن کتاب بوده یا به سندی که قبلا گذشته احاله داده است. ))

 

تذکر نکته ای لازم

با همه اهمیت و اعتباری که کتاب کافی دارد باز احادیث مجهول و نامفهوم و غیر قابل قبول مانند احادیث تحریف قرآن در آن یافت میشود که فقهای ما آنها را مردود دانسته و تلقی به قبول نکرده اند.

با این وصف چنانکه گفتیم احادیث کافی از مجموع احادیث شش کتاب معتبر اهل تسنن ( صحاح سته ) بیشتر و چون از راویان پاکسرشتی نقل شده است ، لذا از صحت و اعتبار بیشتری برخوردار است. زیرا احادیث کافی با سلسله سند از امامان اهلبیت روایت شده و اهل البیت ادری بما فی البیت !

 

راجع به تحریف قرآن

چون اشاره به روایات تحریف قرآن کردیم که در کافی آمده است ، مناسب میدانیم در این باره مختصر توضیحی بدهیم.

راجع به تحریف و کم و زیاد یا پس و پیش بودن آیات و سوره های قرآنی در احادیث شیعه و سنی ، روایاتی هست که همه ضعیف و محققین علمای فریقین آن را مردود دانسته اند . خوب است در اینجا قسمتی از مقاله محققانه محمد محمد المدنی رئیس دانشکده شریعت الازهر مصر و سردبیر مجله (( رسالة الاسلام )) به نام (( رجة البعث )) از شماره 40 آن مجله سال یازدهم بیاوریم که ما آنرا تحت عنوان (( غوغای رستاخیز )) در سه شماره مجله مکتب اسلام سال دوم ترجمه و منتشر ساختیم.

محمد محمد المدنی دانشمند مشهور مصری که مقاله محققانه خود را به دنبال فتوای تاریخی شیخ محمود شلتوت رئیس دانشگاه الازهر ، راجع به جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه نوشته است ، از جمله می نویسد : (( و اما در مورد نسبت تحریف قرآن به شیعه امامیه باید گفت امامیه به نقص و تحریف قرآن هرگز معتقد نیستند. آری در این باره روایاتی در کتب آنها هست ، چنانکه در کتابهای ما نیز از این قبیل روایات موجود است)) .

ولی دانشمندان اهل تحقیق از شیعه و سنی باطل بودن این روایات را روشن ساخته اند . در میان شیعه امامیه و زیدیه کسی نیست که بر طبق آن روایات اعتقاد داشته باشد. همان طور که در میان سنی ها هم کسی به این موضوع معتقد نیست . کسی که بخواهد از این قبیل روایات در کتب سنی ها اطلاع حاصل نماید ، به کتاب (( اتقان سیوطی )) مراجعه کند. ( از جمله صفحه 30 جزء دوم آن کتاب )

یکی از اهالی مصر در سال 1948 ( میلادی ) کتابی تالیف کرده به اسم (( فرقان )) و روایات بسیاری از مدارک سنی ها در زمینه تحریف قرآن در آن کتاب جمع آوری کرده است.روایاتی که ضعیف است و مورد توجه و اعتماد نیست ...

آیا ما سنی ها همین که ببینیم یک نفر سنی کتابی در زمینه تحریف قرآن تالیف کرده یا روایتی نقل نموده است میتوانیم به طور کلی به سنی ها نسبت دهیم که به نقص و تحریف قرآن معتقدند ؟ هرگز ! علامه بزرگوار فضل بن حسن طبرسی که از بزرگان علمای امامیه در قرن ششم هجری است ، در کتاب (( مجمع البیان )) در زمینه جواب از روایاتی که دلالت بر تحریف قرآن دارد میگوید : (( عده ای از اصحاب ما و جماعتی از افراطی های سنی گمان کرده اند که در قرآن نقص و تحریف راه یافته است ، ولی نظر دانشمندان ما ابدا این نیست.چنان که سید مرتضی ( از مفاخر فقها و دانشمندان شیعه در سده پنجم هجری و متوفی به سال 436 هجری ) در این باره مشروحا تحقیق نموده است ... ))

محمد محمد المدنی پس از نقل سخن محققانه سید مرتضی در رد تحریف قرآن از نظر جامعه شیعه ، مینویسد : (( این سخن به خوبی میرساند که شیعه امامیه مانند دیگران معتقدند که یک حرف از قرآن کسر نشده است ، و کسی که قائل به تحریف است ، به روایات ضعیفی استناد نموده است ))

 

توجه به چهار کتاب کافی

به طوری که گفتیم و خواهیم گفت نخستین کتاب کافی را (( کتاب عقل )) تشکیل میدهد ، سپس (( کتاب علم )) و از آن پس (( کتاب توحید )) ، پس از آن (( کتاب حجت )) . چقدر امروز برای ما مسلمانان جالب است که در آغاز قرون وسطی که اروپا در ظلمت جهل و بی خبری به سر میبرد در سراسر دنیای اسلام ، دانشمندان ما به فراگیری و انتشار علم و دانش اشتغال داشته اند ، آن هم به دین گونه که فی المثل در بزرگترین و معتبرترین کتب حدیث ما نخستین کتاب مشتمل بر بحث از عقل و جهل یعنی نقل احادیث رهبران اسلام پیرامون مقام و ارزش عقل و به کار بستن نیروی فکر و اندیشه ، و نکوهش از جهل و نادانی و بی اعتنائی به رهنمود های عقل خداداد ، قرار دارد.

سپس که خواننده پی به اهمیت عقل و مذمت نادانی برد (( کتاب فضل علم )) یعنی توجه به جایگاه والای دانش ، وجوب کسب علم و لزوم جستجوی آن و تشویق به فراگیری آنرا از گهواره تا گور ولو در چین باشد را مطالعه کند ، و چون از عقل و علم بهره ور گشت باید (( کتاب توحید )) و شناخت خدا و خالق جهان و کلیه پدیده ها را طی کند ، آنگاه (( کتاب حجت )) ببیند که چگون در آن که مفصل ترین و جالب ترین کتاب کافی است ، از شناخت رهبران الهی که منصب آنان از جانب خداوند تعیین شده بحث میشود ، یعنی پیغمبر و امامان معصومین که مدد کار عقول انسانها و راهنمایان برونی سلسله بشر هستند تا در سایه عقل و علم ، خدا و پیغمبر و امام را چنانکه میباید شناخته ، و از این راه به تکامل انسانی و کمال مطلوب نائل گردد.

 

کافی در نظر علمای بعدی

شیخ مفید دانشمند بلند مقام شیعه درگذشته سال 413 هجری در کتاب (( تصحیح الاعتقاد )) صفحه 27 می نویسد : (( کافی از بزرگترین کتب شیعه است ، و دانشمندان ما بیش از هر کتاب دیگری از آن سود برده اند. ))

شهید اول محمد بن مکی مقتول در سنه 786 در اجازه ابن خازن نوشته است : (( و کتاب کافی در حدیث که شیعه امامیه مانند آن تالیف نکرده است )) .

محقق ثانی شیخ علی بن عبدالعالی مقتول بسال 940 در اجازه قاضی صفی الدین عیسی ، میگوید : (( کتابی بزرگ در حدیث به نام کافی مانندش نوشته نشده است.کلینی در این کتاب احادیث شرعی و اسرار دینی را که در کتاب دیگری یافت نمی شود جمع آوری کرده است )) .

ملا محسن فیض کاشانی نامبرده از کافی بدین گونه یاد میکند : (( در میان کتب اربعه حدیث شیعه از همه شریف تر و موثق تر و کامل تر و جامع تر کتاب کافی است که نسبت به سایر کتب اربعه مشتمل بر احادیث اصول دین و پیراسته از زیادت ها و ناهمواری هاست )) .

شیخ علی نوه شهید ثانی دانشمند بزرگوار ما در کتاب (( الدرالمنظوم )) می نویسد : (( کتاب کافی چشمه زلالی است که مانند آن تدوین نشده ، و از آن کتاب ، مقام والای مولف آن و جلالت قدر وی شناخته میشود )) .

مولی محمد امین استرابادی محدث مشهور در کتاب (( فوائد مدنیه )) مینوسد : (( ما از استادان و علمای خود شنیده ایم که در اسلام کتابی هموزن کافی که بتواند به پایه آن برسد تصنیف نشده است )) .

علامه مجلسی ( ره ) که خواهیم گفت بهترین شرح کافی از اوست نوشته است : (( کتاب کافی . . . از لحاظ ظبط درست و جامعیت بهترین کتاب اصول اولیه حدیث شیعه ، و بهترین و بزرگترین تالیفات فرقه ناجیه شیعه امامیه در این زمینه است )) .

سایر فقها و محدثین و علمای محققین شیعه نزدیک به همین مضمون ها بلکه بعضی ها بهتر و روشن تر و مفصل تر از کافی ثقة الاسلام کلینی یاد کرده اند که ما در اینجا به همین مختصر اکتفا می کنیم.

 

سخن کلینی در مقدمه کافی

ثقة الاسلام کلینی در مقدمه کتاب بزرگ و پربارش (( کافی )) سخنی دارد که بجاست آن را بیاوریم تا به خوبی از اهمیت و ارزش کار در خور تحسین او آگاه شویم. کلینی احادیث کافی را در اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام و اخلاق و آداب زندگی به عنوان یک دوره کامل برنامه ریزی جهت یک زندگی سعادتمندانه اسلامی بر اساس مذهب اهلبیت عصمت و طهارت (ع) گرد آورده ، و در آن زمانها آن را برای استفاده شیعیان کافی دانسته است.

به طوری که خود در مقدمه کتاب کافی یاد آور میشود علت تصنیف این کتاب بزرگ و با عظمت این بوده که یکی از دانشمندان شیعه به وی شکایت نموده بود که بر اثر نبودن کتاب جامعی مشتمل بر تمامی فنون دینی ، مسلمانان و شیعیان به ظلمت جهل و نادانی گرائیده اند ، و امور مهم و دقیق دینی را با فکر کوتاه خود می سنجد. در نتیجه علم و دانش در نزد آنها بی ارزش گشته و علما عزلت گزیده اند ، و بسیاری از مسائل دینی هست که دانشمندی مانند خود وی از حل و فهم آنها عاجز مانده و نمی داند چاره کار را از چه کسی بخواهد.

کلینی کتاب کافی را به او هدیه میکند و در جواب درخواست وی می نویسد : (( ای برادر ! از شکایت تو آگاه شدم که چیزهایی از امور دینی بر تو مشکل شده که پی به حقیقت آنها نبرده ای ، و گفته ای دانشمندی مطلع و موثقی نیافته ای که با وی در پیرامون حدیث گفتگو نموده ، و از او استفاده کنی ، و هم گفته ای آرزو داری کتابی داشته باشی که همه علوم دینی در آن باشد به طوری که طالبان دانش را بی نیاز کند ، و خواستاران حقیقت از آن بهره مند گردند ، و هرکس بخواهد علم دین و آثار و اخبار صحیح ائمه طاهرین (ع) و سنت های پایدار را مورد عمل قرار دهد ، و به وسیله آن واجبات خدا و سنت پیغمبر (ص) را به کار برد ، از آن کتاب اخذ کند ، و گفته ای اگر این فکر عملی شود ، امید است که به خواست خدا و توفیق الهی برادران دینی و علاقمندان شعائر اسلامی ، بار دیگر به علم و علما بگروند ، و آنچه باعث شکوه بوده تدارک شود.

آنگاه بعد از چند سطر می نویسد : بحمدالله خداوند میسر گردانید تا کتابی را که خواسته بودی تالیف گردد.امیدوارم چنان باشد که میخواستی . ما در این باره کوتاهی نکرده ایم . زیرا میدانیم که تبلیغ دین و راهنمایی برادران دینی و همکیشان امری واجب است ، از این رو چیزی فروگذار ننموده و امیدواریم با کسانی که در این زمان یا زمانهای آینده تا پایان روزگار از این کتاب استفاده و اقتباس میکنند و بر اساس آن عمل مینمایند ، در ثواب سهیم و شریک باشیم.

ما کتاب (( حجت )) را تفصیل داده ایم.

(( امید است خداوند توفیق مرحمت کند تا بتوانیم نیت خود را عملی سازیم و کتابی کاملتر از آن درباره امامان و شناخت وظائف و تکالیف خود نسبت به رهنمودهای آن بزرگواران تصنیف کنیم . . . ))

 

نگاهی به شرح ها و حاشیه ها و ترجمه های کافی

کتاب گران قدر کافی تاکنون بیش از شصت بار توسط بزرگان محدثین و فقهای شیعه به عربی و فارسی شرح و ترجمه و تلخیص و تحشیه شده است. شرح ها گاهی چندین جلد بزرگ را تشکیل می داده است . همچنین به زبانهای فارسی و اردو و ترکی و غیره ، همه یا قسمتهایی از آن ترجمه شده ، و بعضی از آنها به چاپ هم رسیده است.

مشهور ترین و شاید بهترین شرح کافی که مورد توجه علما و دانشمندان ماست چهار شرح به زبان عربی و یک شرح به زبان فارسی است ، که ذیلا از آنها نام میبریم :

1- شرح اصول کافی - تالیف فیلسوف بزرگ نامی صدرالمتالهین شیرازی در گذشته سال 1050 هجری.

2- شرح اصول کافی - تالیف فقیه بزرگوار ملاصالح مازندرانی متوفی به سال 1080 هجری.

3- شرح کافی و سایر کتب اربعه - تالیف حکیم و محدث و فقیه عالیقدر ملامحسن فیض کاشانی متوفی به سال 1091 هجری ، به نام (( وافی )) که در سه جلد بزرگ به قطع رحلی و چاپ سنگی منتشر شده است.

4- شرح اصول کافی - علامه نامی ملا محمد باقر مجلسی ( ره ) مولف دائرة المعارف (( بحارالانوار )) متوفی به سال 1110 هجری به نام (( مرآت العقول )) که تا کنون چندین بار چاپ شده است.

دانشمندان ما (( مرآت العقول )) علامه مجلسی را بهترین شرح اصول کافی دانسته اند . زیرا گذشته از احاطه و تسلطی که علامه مجلسی (ره) خود بر اخبار و احادیث اهلبیت عصمت و طهارت داشته است ، مضامین عالی و نکات برجسته شرح ملاصدرا و ملامحسن فیض و سایر شروح کافی را در آن آورده و از این راه بر اهمیت و ارزش آن افزوده است.

5- ترجمه و شرح کافی به فارسی به قلم فقیه و محدث بزرگوار ملا خلیل قزوینی در گذشته سال 1089 هجری که مورد استفاده علما و طالبان علم بوده و هست ، و در سال 1308 هجری در لکنهو چاپ شده است.

قابل ذکر است که بدانیم این پنج شرح مهم و مشهور کافی جمعا در حدود هشتاد سال از سده یازدهم هجری انجام گرفته و قبل از همه فیلسوف نامی صدرالمتالهین شیرازی به شرح آن همت گماشته است.

 

وفات و مرقد کلینی در بغداد

ثقة الاسلام کلینی این محدث عظیم الشان پیشین که در دنیای آن روز اسلام چشم و چراغ شیعه و سند افتخار دانشمندان بغداد اعم از خاصه و عامه بود ، پس از آن همه رنج و کوشش و تالیف و تصنیف و رواج و رونق مکتب خرد پسند اهل بیت عصمت و طهارت سرانجام در سال 328 یا 329 که مصادف با مبدا غیبت کبرای امام زمان (ع) بود در همان شهر بغداد چشم از جهان فانی بست ، و مرغ روح بلند پروازش به آشیان جنان پرواز کرد.آرامگاهش امروز در ناحیه شرقی نهر دجله کنار جسر    (پل) قدیم بغداد معروف و زیارتگاه مسلمانان میباشد . ( زمان تولد کلینی ( ره ) شناخته نشده است )

شیخ طوسی در فهرست سال وفات کلینی را 328 هجری ضبط کرده ولی نجاشی در رجال و خود شیخ نیز در رجال که هر دو بعد از فهرست تالیف شده است تصریح کرده اند که کلینی در سال 329 هجری وفات یافت ، ما نیز این تاریخ را معتبر میدانیم.در این سال شیخ اجل ابوالحسن صمیری نائب چهارم امام زمان غائب از انظار عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز وفات یافت ، و با رحلت او غیبت کبرا و طولانی آن حضرت آغاز گشت ، و جامعه شیعه در وضع خاصی قرار گرفت.ولی وجود کتاب کافی همچون ستاره درخشانی شبستان تاریک امید و آمال شیعیان را روشن ساخت ، تا این که دانشمندان بعدی به تعمیم و توسعه کار کلینی و نورپاشی بیشتر آثار اهلبیت عصمت پرداختند.

 

شکرالله مساعیهم الجمیله و رحمة الله علیهم اجمعین رحمة واسعة

منبع : کتاب مفاخر اسلام جلد سوم صفحه 19 الی 40 ( تالیف حجت الاسلام و المسلمین علامه علی دوانی (ره) )